เรื่องของความคิดและความเชื่อเป็นสิ่งที่ควบคู่กับมนุษย์มาตั้งแต่กำเนิด ทุกยุคทุกสมัยนับตั้งแต่ครั้งบรรพกาล และต้องการถ่ายทอดความคิดของตนให้คนอื่น ๆ ได้รับรู้ ในเจตนาทางความคิดของตนเองซึ่งเรียกว่าการสื่อสาร ความต้องการของผู้ส่งสารในการสื่อสารคือทำให้ผู้รับสารนั้นเข้าใจในความคิดของคนเองเพื่อให้เกิดความคิดร่วม หรือมีความคิดตรงกับผู้ส่งสาร เพื่อเป็นอันหนึ่งอันเดียวกันของกลุ่มคน ซึ่งความคิดหรือแนวคิดนั้นสามารถนำพาให้คนมารวมกลุ่มกัน และดำเนินวิถีชีวิตไปในทิศทางเดียวกัน ก่อให้เกิดประเพณี วัฒนธรรม และรูปแบบศิลปะ ในสมัยโบราณนั้นไม่ว่าจะเป็นเอเชียหรือยุโรป ต่างมีแนวความคิดและความเชื่อเป็นของตนเอง และต้องการถ่ายทอดแนวคิด คติ ความเชื่อเหล่านี้ออกมาเป็นรูปธรรม เพื่อถ่ายทอดวิทยาการทางความคิดให้ผู้อื่นได้คล้อยตาม อย่างแรก ๆ ที่เจ้าของความคิดจะถ่ายทอดความรู้ที่ตนเองค้นพบ คือ การพูดการบรรยาย ซึ่งมักจะเป็นช่วงแรกของการเผยแพร่ของเจ้าของความคิด ต่อมาคือการจดบันทึก การจดบันทึกนี้ในแต่ละท้องที่ไม่ได้มีอักษรใช้เหมือนกันทั้งหมด ท้องที่ไหนมีอักษรใช้ก็เผยเเพร่แนวคิดของตนเองทางคำพูดควบคู่ไปกับการจดบันทึก แต่ถ้าไม่มีอักษรใช้ก็ใช้คำพูดเผยแพร่อย่างเดียว การอแนวความคิดทั้งสองอย่างนี้ก็เพียงพอต่อการเผยแพร่แนวคิดของเจ้าของแนวคิดให้คนอื่นได้รับรู้และสามารถทำความเข้าใจได้แล้ว แต่มีอีกสิ่งหนึ่งยังบ่งออกถึงเจตนารมณ์ของผู้ที่ต้องการจะถ่ายทอดแนวความคิด รวมทั้งเรื่องราวต่าง ๆ ให้เป็นสื่อในสิ่งที่ผู้คิดต้องการจะสื่อได้อีกทางนึ่งนั้นก็คือ สัญลักษณ์ การสื่อความคิดโดยใช้สัญลักษณ์นั้น มีมานานหลายชั่วอายุคนนับเป็นหมื่น ๆ ปีมาแล้ว โดยรูปแบบในการสื่อนั้นมีอยู่ในรูปแบบของ จิตรกรรม ประติมากรรม หรือแม้แต่ชิ้นส่วนต่าง ๆ ของสถาปัตยกรรม และสืบทอดกัมาให้เห็นจนถึงปัจจุบัน โดยเฉพาะสัญลักษณ์ที่เกี่ยวข้องกับลัทธิและศาสนา จะชัดเจนและเข้าใจง่าย และง่ายต่อการตีความ และสามารถผูกเรื่องราวในด้านประวัติและคำสอนได้เป็นอย่างดี อีกทั้งการสื่อความเป็นลักษณะนามธรรมอื่น ๆ ผ่านรูปแบบสัญลักต่าง ๆ ที่สื่ออกมาเป็นงานศิลปะ ด้วยเหตุนี้ในปัจจุบัน ศึกษาทางด้านประวัติศาสตร์ โบราณคดี มนุษยวิทยา ฯลฯ จะต้องศึกษาวิชาการที่เรียกว่าประติมานวิทยา ประติมานวิทยา ในภาษาอังกฤษเรียกว่า Iconography เป็นคำสองคำมารวมกัน คือ Icon คามหมายคือ วัตถุ กับ graphy หมายถึง รูป หรือความเป็นศิลปะ เมื่อนำมารวมกันแล้วหมายถึงศิลปะวัตถุ ไม่ว่าจะเป็นจิตรกรรม ระติมากรรม หรือแม้แต่ชิ้นสวนของสถาปัตยกรรม ซึ่งสิ่งเหล่านี้จะถูกนำมาตีความเพื่อหาความหมายทั้งหมด ไม่ว่าจะเป็นแนว ความคิด ประวัติ คติความเชื่อ เพื่อทำให้เข้าใจถึงการสื่อความหมายของผู้สร้างศิลปะวัตถุนั้น ๆ ตัวอย่างเช่น พระพุทธรูปปางนาคปรกศิลปะเขมร ช่วงพุทธศตวรรษที่ 16-18 พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพระนคร ภาพนี้สามารถบอกความเป็นประติมานวิทยาได้ถึงสองความหมาย คื่อ 1. พระพุทธรูปปางนาคปรก มีความหมายเกี่ยวโยงถึงพุทธประวัติ ในสมัยพุทธกาลเมื่อเจ้าชายสิทธัตถะได้ตรัสรูเป็นสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าแล้ว พระองค์ได้เสวยวิมุติสุขอยู่ใต้ต้นจิกในสัปดาห์ที่ 6 ระหว่าที่พระพุทธองค์เสวยวิมุติสุขอยู่นั้นได้เกิดพายุฝนขึ้น ในขณะนั้นมีพยานาคที่ชื่อมุจลินทร์ อาศัยอยู่ในสระน้ำใกล้ต้นจิกนั้นได้รับรู้ถึงการเสด็จมาของพระพุทธองค์ จึงได้ขึ้นมาขนดรอบเป็นฐานให้พระองค์ประทับนั่งแล้วแผ่พังพานเหนือเศียรของพระพุทธองค์ เพื่อบังพายุฝนอยู่ถึง 7 วัน แล้วจึงเลื้อยกลับลงสระ ในประเด็นที่กล่าวมานี้เป็นประเด็นที่เกี่ยวข้องกับประวัติทางพระพุทธศาสนา 2. พยานาค ในความหมายของพระนาคปรกนั้นจะเป็นไปในลักษณะทางความเชื่อ คือ พยานาคเป็นผู้ดูแลปกป้องพระพุทธองค์ หรือแม้กระทั่งเป็นผู้ดูแลปกป้องพระพุทธศาสนา ความเชื่อเรื่องพยานาคนั้นยังมีอีกหลายความหมาย ทั้งในศาสนาพุทธ และพราหมณ์ฮินดู พระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร ศิลปะเขมร พุทธศตวรรษที่ 16-18 พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพระนคร พระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรเป็นประติมากรรมรูปเคารพในพระพุทธศาสนานิกายมหายาน พระองค์ประพระโพธิสัตว์มีลักษณะเด่นในด้านความเมตตา และยังเป็นบุคลาธิษฐานเบื้องขวาของพระอมิตาภะพุทธเจ้า สังเกตุจากรูปสลักบนมวยผมเป็นรูปพระพุทธเจ้า จะสามารถตีความได้ว่าประติมากรรมนี้เป็นพระโพธิ์อวโลกิเตศวรอย่างแน่นอน ลายไม้ฉลุรูปสวัสดิกะ วัดเล่งเนยยี่ หรือวัดมังกรกมลราวาส เป็นสัญลักษณ์ที่กันทั้งในศาสนาพุทธและศาสนาพราหมณ์ฮินดู เป็นสัญลักเเทนความคิดที่เป็นนามธรรม สื่อถึงความเป็นมงคล ความเคลื่อนไหว ความเปลี่ยนแปลงเป็นพลวัต การไหลเวียนการขับเคลื่อน ควมอุดมสมบูรณ์ เป็นต้น พระพิฆเนศ ศิลปะศรีวิชัย มาจากประเทศอินโดนิเซีย พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพระนคร พระพิฆเนศเป็นเทพในความเชื่อทางศาสนาพราหมณ์ฮินดู คนไทยยกให้ท่านเป็นเทพแห่งศิลปะวิทยา แต่ชาวอินเดียนับถือพระพิฆเณศในฐานะเทพแห่งญาณทัศนะภายใน คือความรู้จากธรรมะและการขจัดอวิชชาหรือความไม่รู้ และก่อนที่จะบูชาเทพองค์อื่นจะต้องบูชาพระพิฆเนศก่อนเป็นอันดับแรก มิฉะนั้นการบูชาจะไม่เป็นผล ในภาพพระพิฆเนศปางนี้มีหัวกะโหลกล้อมอยู่ตรงฐานอาสนะและที่หัวไหล่ ปางนี้แสดงให้เป็นว่าพระองค์ทรงอยู่เหนือวิญญาณและภูตผีปีศาจ ไหเท้าช้าง ศิลปะเขมร พุทธศตวรรษที่ 16-18 พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพระนคร ประติมากรรมเครื่องใช้สองแต่นำสัตว์ที่เป็นสัญลักษณ์ความเป็นมงคล ตามคติความเชื่อของคนในท้องถิ่นของช่วงเวลานั้น ๆ ช้างเป็นสัตว์มงคล แสดงถึงความอุดมสมบูรณ์ ความแข็งแรงและการมีพละกำลัง ความกล้าหาญ เป็นต้น การสื่อความหมายทางสัญลักษณ์ที่แสดงออกมาผ่านทางวัตถุนั้น เป็นสิ่งที่กว้างมากเพราะในโลกที่เราอาศัยอยู่นี้มีหลากหลายวัฒนธรรม ทำให้รูปแบบศิลปะที่แสดงออกมานั้นมีมากมายหลากหลาย อีกทั้งแนวคิดของมนุษย์นั้นมีหลายความคิดหลายทัศนคติ ทั้งในระดับความเชื่อทางศาสนา และความเชื่อในระดับท้องถิ่น ดังนั้นการศึกษาด้านประติมานวิทยาจึงเป็นศาสตร์ที่ไม่มีวันสิ้นสุดเพราะความหลากหลายทางด้านความคิดและวัฒนธรรมนั้นมีความซับซ้อน ของสิ่งเดียว สัญลักษณ์เดียว อาจสามารถตีความได้หลายความหมาย อีกทั้งตัวผู้ค้นคว้าเองก็อาจสามารถตีความวัตถุเพียงชิ้นเดียว ได้แตกต่างกันไปตามแต่ข้อมูลที่แต่ละนักวิชาการได้ศึกษามา ภาพถ่ายโดย พงศธร อิ่มอุดม ผู้เขียนบทความ