เมื่อฤดูฝนช่วงปลายเดือนตุลาคมได้ผ่านเลยไปของทุกปี ทำให้ลำน้ำย่างซึ่งเป็นสายน้ำที่หล่อเลี้ยงชีวิตของชาวตำบลศิลาเพชร มีระดับลดลงในฤดูหนาว จากน้ำที่เชี่ยวกราด ก็กลายเป็นน้ำที่ไหลช้า ๆ เกิดให้เกาะแก่งตามลำน้ำ ซึ่งชาวบ้านท้องถิ่นเรียกว่าวังน้ำ และได้ตั้งชื่อวังน้ำเหล่านั้นไว้เพื่อเป็นการบอกสถานที่ตามลำน้ำย่างนั้น เช่น วังผาควาย วังผาบ่อง วังสวนคา วังผาขึ้นได เป็นต้น เมื่อน้ำนิ่งกลายเป็นวังทำให้เกิดสาหร่ายชนิดหนึ่งซึ่งชาวบ้านเรีกว่า เตา หรือทางภาคกลางเรียกว่า เทาน้ำ ซึ่งมีลักษณะสีเขียวเป็นเส้น ๆ ยาวไม่แตกกิ่งก้านสาขา เตาชนิดนี้จะขึ้นที่น้ำสะอาด ๆ นิ่ง ๆ ไม่ไหลเชี่ยวมากนัก ชาวบ้านมักจะไปเก็บเตาโดยวิธีการใช้สวิงค่อย ๆ ช้อนเอาเตาที่อ่อน ๆ หรือไม่ก็ใช้ไม้ยาว ๆ แหย่ลงไปแล้วหมุน ๆ แล้วดึงขึ้นมาเหมือนเราใช้ตะเกียบคีบเส้นก๋วยตี๋ยวม้วนขึ้นมา พอได้เตาขึ้นมาก็บีบน้ำออกให้ได้มากที่สุด ส่วนมากจะใช้สวิงในการช่วยบีบ เพราะถ้ามีน้ำอยู่เยอะอาจทำให้เตาเน่าก่อนที่ได้มาถึงบ้าน บางคนก็จะใช้กระติกใส่น้ำแข็งไปด้วยเพื่อรักษาคุณภาพของเตา เพราะระยะทางที่ไปเก็บเตานั้นไกลพอสมควร อุปกรณ์การล้างทำความสะอาดเตา การล้างทำความสะอาดเตา พอกลับมาถึงบ้านก็นำเตาที่ได้นำมาล้างน้ำให้สะอาด โดยนำเตาใส่ในตะกร้า หรือส้าที่ทางภาคเหนือเรียกกัน แล้วนำไปเขย่าน้ำแรง ๆ เพื่อให้เศษหินเศษกรวดหรือทรายหลุดออกจากเตา แล้วค่อยใช้มือสางทีละนิดตรวจดูพวกเศษใบไม้ กิ่งไม้ ที่ปะปนในเตาเก็บออกให้หมด ในขั้นตอนนี้ต้องตั้งใจและค่อย ๆ ทำ เพราะจะออกล้างและเอาเศษใบไม้ กิ่งไม้ หรือเศษอื่น ๆ ที่ไม่ใช่เตาออกให้หมด รวมถึงเตาที่เน่าออกด้วย เตาที่เน่าจะมีลักษณะเป็นที่น้ำตาล หรือเขียวออกน้ำตาล แล้วทิ้งไว้ในตระแกรงให้สะเด็ดน้ำ พอล้างเตาเสร็จเราก็เตรียมเครื่องปรุงสำหรับการทำต๋ำเตา ประกอบด้วย ผักไฝ่ หรือผักแพรว ประมาณ 10 - 15 ยอด ข่า 5 - 6 แว่น กระเทียม 5 กลีบ มะเขือขื่น 3 ลูก มะแคว้งขม 20 - 25 ลูก พริกคั่วป่น 3 ช้อนโต๊ะ เกลือ 3 ช้อนชา วิธีการทำเริ่มจากล้าง ข่า กระเทียม ผักไฝ่ มะแคว้งขม มะเขือขื่น นำข่ามาหั่นเป็นแว่นประมาณ 6 แว่น แล้วนำมาสับให้ละเอียด ตามด้วยกระเทียม ผักไฝ่ สับให้เข้ากัน ตักใส่ชามพักไว้ หั่นมะเขือขื่นเป็นชิ้น ๆ และเด็ดมะแคว้งขมเป็นลูก ๆ ใส่ลงไปในชาม นำเตามาสับ ๆ เพื่อไม่ใช้เป็นเส้นยาวเกินไป แล้วนำมาผสมกับเครื่องปรุงที่เตรียมไว้ข้างต้น เติมพริกป่น กับเกลือลงไป ใช้ทัพพีคนให้เข้ากัน อาจจะปรุงรสด้วยผงชูรสตามแต่ความชอบ เมื่อคนให้คลุกเคล้าให้เข้ากันแล้ว ให้นำไปใส่ในครกตำเบา ๆ เพื่อให้ส่วนผสมเข้ากันยิ่งขึ้น ตักใส่ถ้วยรับประทานกับมะแคว้งขม ต๋ำเตาอาหารตามฤดูกาลของภาคเหนือ เป็นที่ชื่นชอบของนักท่องเที่ยว ถ้าใครอยากรับประทานสามารถหาซื้อตามตลาดสดได้ จะเป็นถุงสีเขียว ๆ ลองถามแม่ค้าดู ต๋ำเตาจะเป็นอาหารที่อุดมไปด้วยสมุนไพรด้วยครับ ภาพหน้าปก และภาพประกอบ Photo by บ่าวไตยลื้อเมิงโป