เคยสงสัยบ้างไหม พืชไม่มีแขนขา หากเกิดอันตรายจะวิ่งหนีก็ไม่ได้ ปัดป้องแมลงหรือสัตว์ต่าง ๆ ที่มารบกวนก็ไม่ได้ และพืชก็ไม่มีปากตะโกนร้องขอความช่วยเหลืออีกด้วย แล้วพืชทำอย่างไรจึงมีชีวิตรอดอยู่ได้เมื่อต้องอยู่ในสภาวะแวดล้อมตามธรรมชาติ ที่อาจเกิดอันตรายได้ตลอดเวลา ในความเป็นจริงแล้วพืชมีกลไกที่ใช้ในการป้องกันตัวหลายรูปแบบแตกต่างกันไป ได้แก่หนามแหลม มีไว้เพื่อป้องกันสัตว์และแมลงศัตรูพืชเข้ามาทำลาย ซึ่งหนามของพืชมีหลายชนิด ได้แก่หนามชนิดที่เกิดจากการลดรูปของใบเพื่อลดการคายน้ำ เรียกว่า spine เช่น กระบองเพชร หนามที่เกิดจากการเปลี่ยนรูปของลำต้นหรือกิ่ง เรียกว่า thorn เช่น เฟื่องฟ้าหนามที่เกิดจากเนื้อเยื่อชั้นใต้เปลือกลำต้น เรียกว่า prickle เช่น กุหลาบเซลล์พิเศษ เป็นเซลล์ที่บรรจุสารพิษ ซึ่งมีได้หลากหลายชนิด เช่น สารที่มีลักษณะเป็นผลึกแหลมคม หรือ สารเคมีที่ทำให้เกิดความเจ็บปวด พบในพืชหลายชนิด เช่น สารแคลเซียมออกซาเลต ที่พบในต้นบุก (Amorphophallus konjac) หากสัมผัสจะทำให้เกิดอาการระคายเคืองผิวหนัง หากรับประทานจะทำให้เกิดอาการบวมและกลืนลำบากสารเคมีสื่อสัญญาณ เมื่อพืชถูกโจมตีด้วยแมลง หรือพืชต้นหนึ่งได้รับสภาวะเครียดต่างๆ เช่น สภาพแห้งแล้ง หรือมีการเข้าทำลายของจุลินทรีย์ พืชจะส่งสัญญาณเตือนพืชต้นอื่นโดยการปล่อยสารเคมีบางชนิดออกมา เรียกว่า volatile organic compounds จากนั้นพืชอาจจะสร้างสารที่เป็นพิษให้มีความเข้มข้นมากขึ้นเพื่อกำจัดศัตรูพืช หรือ อาจจะปลดปล่อยสารเพื่อดึงดูดผู้ล่าของศัตรูอีกทีหนึ่ง งานวิจัยล่าสุดรายงานว่า พืชมีการปล่อยสารเคมีเพื่อสื่อสารกันผ่านทางระบบรากและเครือข่ายของเชื้อราที่อาศัยอยู่ในรากพืชสารพิษ พืชบางชนิดสร้างสารพิษได้ ซึ่งสารพิษที่พืชสร้างขึ้นนั้นอาจจะเป็นพิษเฉพาะกับพืชบางชนิด โดยที่อาจจะไม่มีอันตรายใดๆ กับพืชบางชนิดเลย แต่ขณะเดียวกันอาจจะส่งเสริมการเจริญเติบโตของพืชบางชนิดได้ด้วย นอกจากนี้สารพิษที่พืชสร้างขึ้นไม่เพียงมีผลกระทบกับพืช แต่สามารถมีผลเป็นพิษกับสัตว์ที่เป็นศัตรูพืชได้ด้วย สารกลุ่มนี้เรียกว่า อัลลีโลพาที (allelopathy) มีรายงานเกี่ยวกับสร้างสารอัลลีโลพาทีในพืช เช่น ใบของผกากรอง สามารถยับยั้งการงอกและการเจริญเติบโตของพืชหลายชนิด เช่น ข้าวฟ่าง กวางตุ้ง และผักบุ้ง เป็นต้นการศึกษากลไกการป้องกันตัวของพืช นอกจากจะทำให้เข้าใจวิวัฒนาการของสิ่งมีชีวิตแล้ว ยังสามารถนำมาประยุกต์ใช้เพื่อประโยชน์ทางเทคโนโลยีชีวภาพได้หลายประการ เช่น การศึกษาเกี่ยวกับคุณสมบัติของสารอัลลีโลพาทีที่พืชสร้างขึ้น สามารถนำไปพัฒนาเป็นสารกำจัดแมลงศัตรูพืชและสารกำจัดวัชพืชที่มาจากพืชธรรมชาติ เพื่อลดการใช้สารเคมี ซึ่งเป็นเทคโนโลยีด้านการเกษตรสีเขียว (green agriculture) ที่เป็นมิตรกับมนุษย์ ธรรมชาติ และสิ่งแวดล้อม เป็นการส่งเสริมการเกษตรแบบยั่งยืน (sustainable agriculture) ที่มีประสิทธิภาพอีกทางหนึ่งเครดิตภาพ : ภาพปก / ภาพประกอบที่ 1 /ภาพประกอบที่ 2 / ภาพประกอบที่ 3 / ภาพประกอบที่ 4 / ภาพประกอบที่ 6 โดยผู้เขียน (SaltLegume), ภาพประกอบที่ 5 จากเว็บไซต์ https://nph.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/nph.14274