ฤดูร้อน อากาศร้อน ไอความร้อน แค่คิดก็แทบจะละลาย ด้วยความร้อนที่พุ่งสูงกว่า 40 องศาเซลเซียสในทุกพื้นที่ของประเทศไทย ทำให้เรานึกถึงสิ่งที่จะช่วยให้เราหายร้อน หรือลืมความร้อนได้บ้าง เช่น การเล่นน้ำทะเล นอนแช่น้ำตก หรือเดินเล่นในห้างสรรพสินค้า รวมถึงของหวานคลายร้อน ก็ไม่พ้น ไอศกรีม บิงซู น้ำแข็งใส แน่นอน แม่เราเล่าให้ฟังว่า คนในสมัยก่อนเค้ากินอาหารตามฤดูกาล เพราะหาง่ายแถมประหยัด เช่น หน้าหนาว จะกินพืชผักที่มีรสเผ็ดร้อน จะช่วยให้เกิดความอบอุ่นในร่างกาย มีการเผาเผือก มัน ทำข้าวจี่ ข้าวหลาม และผิงไฟไปในคราวเดียวกัน หน้าร้อน ก็จะกินข้าวแช่ หรือผักผลไม้ที่มีรสเปรี้ยว และรสจืด ช่วยให้สดชื่น คลายร้อน หน้าฝน จะกินพืชผักที่มีรสขมและเผ็ดร้อน และจะกินข้าวในบ้านเพื่อป้องกันละอองฝนที่จะทำให้เกิดการเจ็บป่วย มีการกวนขนม หรือดองผักและผลไม้ไว้รับประทานอีกด้วย บ้านเราก็จะเอามะม่วงสุกมากวนแล้วตากแห้ง เรียกว่า ส้มแผ่น หรือเอามะม่วงมาแช่อิ่ม ทำไว้กินบ้าง แจกเค้าบ้าง บางทีก็เอามาขายตามงานวัดด้วยล่ะค่ะ เวลาร้อน ๆ แม่เราชอบกินข้าวจานน้ำ เพราะมีวิธีการไม่ยุ่งยาก โดยเอาข้าวสุกที่เราหุงเสร็จมาใส่น้ำพอท่วมเม็ดข้าวก็กินได้แล้ว จะกินคู่กับปลาทอด หมูทอด ไข่เค็ม ก็ได้ แม่เราจะใส่น้ำแข็งลงไปนิดหน่อย สดชื่นขึ้นทันทีเลยค่ะ และยิ่งถ้าเอาดอกมะลิไปลอยในน้ำก่อน แล้วเอามาใส่ข้าว กลิ่นดอกมะลิจะหอมมาก ชื่นใจ คลายร้อนเพิ่มทวีคูณเลยค่ะ แต่ถ้าเป็นช่วงฤดูหนาว แม่จะเอาน้ำอุ่นมาใส่แทนน้ำเย็น เหยาะเกลือลงไปนิดหน่อย อร่อยดี คลายหนาวได้ด้วย แม่บอกว่า จริง ๆ แล้ว สมัยก่อนโน้น เมนูข้าวจานน้ำเนี่ยเป็นอาหารของผู้ป่วยหรือคนที่รู้สึกเบื่ออาหาร เค้าก็จะเติมน้ำลงในข้าวสวย ให้กินได้คล่องคอมากขึ้น หรือจะเอาน้ำซาวข้าวมาต้มใส่เกลือหรือน้ำตาลดื่มบำรุงสุขภาพแทนนมได้เลย บางทีก็เอาน้ำข้าวที่หุงข้าวแบบเช็ดน้ำ ใส่เกลือหรือน้ำตาลลงไปนิดนึง ดื่มทุกวัน เราชอบกินมาก ความรู้สึกเหมือนกินอาหารเสริมที่วางขายกันมากมายในปัจจุบันนี้เลย ยิ่งถ้าเอาให้คนป่วยที่กำลังพักฟื้นก็จะหายเร็วยิ่งขึ้น แต่ไม่มีค่อยนิยมเท่าไหร่นัก ส่วนใหญ่จะเทให้น้องหมากินมากกว่าค่ะ กลายเป็นว่าหมานั้นอ้วนท้วนสมบูรณ์กว่าเจ้าของเสียอีกค่ะ แต่จะว่าไปข้าวจานน้ำ ก็มีความคล้ายกับข้าวแช่ชาววังอยู่นะคะ แต่อาจจะต่างกันที่เครื่องเคียง คือ ข้าวจานน้ำจะกินคู่กับกับข้าวที่มีรสเค็ม ส่วนข้าวแช่จะกินกับกับข้าวที่มีรสออกหวานค่ะ และจะใส่น้ำแข็งลงไปนิดหน่อยให้พอชื่นใจ วิธีการทำเครื่องเคียงก็มีความยุ่งยากพอควร หลายขั้นตอน สำหรับกับข้าวที่นิยมกินกับข้าวจานน้ำกันมากคือ ปลาเค็ม ไข่เค็ม หมูแดดเดียว ประมาณนี้ บางทีเราเห็นแม่ชอบกินข้าวสวยกับผลไม้ อย่างเช่น สับปะรด แตงโม มะม่วง โดยเอาปลาป่นมาโรยเพิ่มอรรถรส หรือกินกับกล้วยน้ำว้าสุกหรือจะนึ่งแล้วก็ได้ แม่ว่ากินแล้วหวานชื่นใจดีค่ะ ปัจจุบันข้าวจานน้ำ ไม่ใช่อาหารของผู้ป่วย หรือคนที่รู้สึกเบื่ออาหารแล้วนะ ถือเป็นเมนูที่ทำง่ายที่กินได้ทุกเวลาที่หิวเลยค่ะ และสะท้อนวิถีชีวิตของชาวไทยบ้านได้เป็นอย่างดี มีเรียบง่าย สบาย ๆ ที่ใช้ภูมิปัญญามาช่วยในการปรับสมดุลของอุณหภูมิในร่างกายด้วยการกินอาหารให้เข้าฤดูกาลจนเป็นเอกลักษณ์ที่โดดเด่นของแต่ละท้องถิ่นค่ะ ภาพถ่ายโดยผู้เขียน