พระธาตุขามแก่น เป็นปูชนียสถานที่อยู่คู่เมืองขอนแก่นมาอย่างยาวนาน นับตั้งแต่สมัยแรกเริ่มก่อร่างสร้างเมืองขอนแก่นขึ้นมาเลย ซึ่งในปัจจุบันก็ถือเป็นสัญลักษณ์ของจังหวัดขอนแก่น ที่เป็นที่รู้จักกันโดยทั่วไป โดยมีอยู่ในตราสัญลักษณ์ของจังหวัด และคำขวัญประจำจังหวัดด้วย ที่สำคัญยังเป็นศูนย์รวมจิตใจของคนขอนแก่น และเป็นที่เคารพบูชาของคนอีสาน เนื่องจากเป็นหนึ่งในพระธาตุที่สำคัญในภาคอีสาน พระธาตุขามแก่นประดิษฐานอยู่ที่วัดเจติยภูมิ ซึ่งตั้งอยู่ที่บ้านขาม ตำบลบ้านขาม อำเภอน้ำพอง จังหวัดขอนแก่น (พิกัด https://goo.gl/maps/XGc5JMFbDcJWQc5u6) โดยมีลักษณะเป็นเจดีย์ที่มีฐานเป็นรูปทรงบัวคว่ำสีขาวสองชั้น ต่อด้วยเรือนธาตุ ยอดธาตุ และฉัตรเป็นสีทอง มีความสูง 19 เมตร ในตำนานเล่าว่า พระธาตุขามแก่นได้สร้างครอบต้นมะขามเอาไว้ และภายในบรรจุพระอังคารธาตุของพระพุทธเจ้า เมื่อครั้งที่มีข่าวการสร้างพระธาตุพนม ซึ่งทราบไปถึงพระยาหลังเขียว หรือโมรียกษัตริย์ เจ้าเมืองโมรีย์ (อยู่ในประเทศกัมพูชา) จึงได้ออกเดินทางมาพร้อมด้วยพระอรหันต์ 9 องค์ เพื่อนำพระอังคารธาตุไปบรรจุไว้ในพระธาตุพนมด้วย และได้พักค้างแรมที่ดอนมะขาม ซึ่งเป็นบริเวณที่ตั้งของวัดในปัจจุบัน จึงนำพระอังคารธาตุวางไว้บนตอมะขามใหญ่ที่ตายแล้ว เหลือเพียงแค่แก่นไม้ รุ่งเช้าก็เดินทางต่อไปจนถึงสถานที่สร้างพระธาตุพนม แต่ปรากฏว่าพระธาตุพนมได้สร้างจนเสร็จสิ้นแล้ว จึงจะนำพระอังคารธาตุกลับเมืองของตน แต่เมื่อเดินทางกลับมาตามเส้นทางเดิม ก็ได้เห็นตอมะขามที่เคยนำพระอังคารธาตุวางไว้ งอกงามและแตกกิ่งก้านขึ้นมาใหม่ เป็นที่น่าอัศจรรย์ใจอย่างยิ่ง จึงได้สร้างพระธาตุครอบต้นมะขามต้นนั้น และบรรจุพระอังคารธาตุไว้ภายใน ให้นามว่า พระธาตุขามแก่น พร้อมทั้งสร้างวัดให้เป็นที่พำนักของพระอรหันต์ทั้ง 9 องค์ และสร้างบ้านเรือน ตั้งถิ่นฐานอยู่บริเวณใกล้เคียงอีกด้วย ต่อมาในภายหลัง เมื่อพระอรหันต์ทั้ง 9 องค์ ถึงแก่นิพพานไปตามอายุขัยแล้ว ก็ได้มีการสร้างพระธาตุน้อยขึ้นในบริเวณใกล้เคียงกับพระธาตุขามแก่น โดยตั้งอยู่ฝั่งทางด้านทิศตะวันออก เพื่อเป็นที่บรรจุพระธาตุของพระอรหันต์ทั้ง 9 องค์ไว้ ด้านข้างพระธาตุขามแก่นก็จะมีสิมหรืออุโบสถ ที่สร้างขึ้นมาคู่กับองค์พระธาตุตั้งแต่สมัยโบราณ เป็นสถาปัตยกรรมแบบล้านช้าง รูปทรงสวยงาม มีการฉลุลายไม้ที่หน้าบัน และรวงผึ้งบริเวณซุ้มด้านหน้า ซึ่งมีความปราณีตมาก คาดว่าสร้างขึ้นโดยฝีมือของชาวบ้านในอดีต แสดงให้เห็นถึงความศรัทธาและความร่วมมือร่วมใจกันของคนในท้องถิ่นได้เป็นอย่างดี ปัจจุบันบริเวณองค์พระธาตุขามแก่นได้รับการบูรณะจากกรมศิลปากร ภายใต้การควบคุมของสำนักงานโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติที่ 7 ขอนแก่น โดยได้มีการทาสีองค์พระธาตุใหม่ และขยายกำแพงล้อมรอบองค์พระธาตุออกไป เพื่อให้พื้นที่บริเวณรอบองค์พระธาตุนั้นกว้างมากขึ้น โดยกำแพงจะมีประตูทางเข้าอยู่ทั้ง 4 ด้าน อีกทั้งยังมีการปรับปรุงทัศนียภาพโดยรอบ ให้มีความสวยงาม เพื่อเป็นการต้อนรับและอำนวยความสะดวกให้แก่ผู้ที่เดินทางมากราบไหว้ขอพรองค์พระธาตุขามแก่น นอกจากนี้ ภายในบริเวณวัดยังมีพุทธอุทยานภูมิศักดิ์แก่นขาม ซึ่งเป็นการปรับปรุงภูมิทัศน์ขึ้นใหม่ โดยจัดและตกแต่งภายในสวนให้มีบรรยากาศที่ร่มรื่น และมีพระประจำวันเกิดอยู่ในจุดต่าง ๆ เพื่อให้เข้าไปสักการะบูชาได้ (ภาพประกอบทั้งหมดโดย : ผู้เขียน)
