หากย้อนไปในอดีต สมัยที่ยังไม่มีโรงพยาบาลที่มีเครื่องมือที่ทันสมัย ยังไม่มีหมอที่มีความสามารถในการเยียวยารักษาโรคที่อาการหนัก ๆ ได้ ซึ่งผู้คนในสมัยนั้นจะเน้นการักษาไปทางแพทย์แผนโบราณ ด้วยการใช้สมุนไพรที่หาได้ง่าย ๆ ใกล้ตัว หรือบางตัวที่เป็นสมุนไพรหายากก็ต้องบุกป่าฝ่าดงไปค้นหา เพื่อให้ได้สมุนไพรที่มีตัวยาพอที่จะรักษาโรคนั้น ๆ ได้ ซึ่งการรักษาด้วยสมุนไพร มีทั้งการกิน ทา พอก นวด ประคบ หรือการอาบน้ำสมุนไพรซึ่งการอาบน้ำสมุนไพร ส่วนใหญ่จะใช้กับคุณแม่หลังคลอดมากกว่า โดยการรักษาด้วยสมุนไพรมีข้อดีคือมีต้นทุนไม่สูงมาก มีผลข้างเคียงน้อย จึงเป็นวิธีที่นิยมทั้งในอดีตและในปัจจุบัน ชาวไทใหญ่ในจังหวัดแม่ฮ่องสอน ก็มีวิธีการรักษาโรคที่หลากหลายวิธี ควบคู่กับการใช้ยาสมุนไพร วิธีที่นิยมได้แก่ การกินสด การต้มอาบ การประคบ หรือการตำ และนำมาพอกบริเวณที่เกิดโรค ตัวอย่างการรักษาโรคโดยใช้ภูมิปัญญาแบบไทใหญ่ 1. การให้ผู้มีวิชาอาคมทำการรักษา หรือเรียกว่า สล่าเป่า เช่น หากเป็นโรคงูสวัด ก็จะให้ผู้มีคาถาอาคมประกอบกับการใช้สมุนไพรในการรักษา โดยผู้ที่ชำนาญด้านคาถาอาคมหรือหมอมนต์พื้นบ้านจะเสกคาถาและใช้ใบพลูเช็ดตรงที่เป็นแผลก็จะหายไปในที่สุด หรือประสบอุบัติเหตุกระดูกหัก ก็จะให้หมอมนต์หรือหมอกระดูกเสกคาถาใส่น้ำมันงาทากระดูกก็จะติดกัน โดยที่ไม่ต้องทำการผ่าตัด 2. การนวดประคบเพื่อบรรเทาอาการปวดเมื่อย รักษาอาการชาตามมือและเท้า ชาวไทใหญ่จะนำกิ่งและใบหนุมานประสานกาย มาหั่นหรือตำ แล้วนำมาทำเป็นยาประคบตามร่างกาย แก้อาการปวดเมื่อย หรือใช้ต้มอาบเพื่อลดอาการชาตามมือและเท้าได้ หรือจะใช้ตำและนำมาพอกลงบนแผลสดจะช่วยลดอาการอักเสบของแผล ทำไม่เป็นบาดทะยักได้อีกด้วยค่ะ 3. การทำยาสมุพรไพรแท่ง ชาวไทใหญ่จะนำส่วนต่าง ๆ ของพืช เช่น จันทน์แดง จันทร์ขาว มะรุม พลู หมาก ขมิ้นชัน นำมาบดผสมกันและทำเป็นแท่ง จะทำแท่งเล็กหรือใหญ่ตามความสะดวก เก็บไว้รับประทานแก้ไข้ แก้ลมชัก หรือแก้ท้องผูก เวลาจะทานสำหรับเด็กก็เอาฝนละลายกับน้ำแล้วดื่ม ถ้าเป็นผู้ใหญ่ก็ตัดเป็นชิ้นเล็ก ๆ ทานได้เหมือนยาทั่วไป 4. การดูแลสุขภาพของผู้หญิงก่อน - หลังคลอดบุตร ชาวไทใหญ่จะให้ผู้หญิงกำลังตั้งครรภ์กินข้าวจี่กับหนังวัวต้ม เนื้อตากแห้ง หรือหน่อของต้นขนุน เพราะเชื่อว่าจะช่วยกระตุ้นในการผลิตน้ำนม ผลไม้ เช่น กล้วย ทดแทนนม ปลา แกงเลียง น้ำข้าว และเมื่อคลอดบุตรแล้วห้ามรับประทานไก่หรือไข่ และผักบางชนิด เช่น ผักหวาน ตำลึง เพราะอาจจะทำให้เกิดการเจ็บป่วยจนถึงขั้นเสียชีวิตได้ และในการอยู่เดือนหรืออยู่ไฟ ให้กินแคบหมู หรือเนื้อหมูต้มเกลือ หลังคลอดบุตรจะให้อาบน้ำสมุนไพร ประกอบด้วย ใบหนาด ไพร ขมิ้น ใบมะขาม เอามาต้มอาบเพื่อให้เลือดลมไหวเวียนดี และให้แผลที่คลอดบุตรแห้งไว และกระชับช่องคลอดอีกด้วย 5. ยาบำรุง /ยาอายุวัฒนะ โดยจะใช้ใบบัวบก เอาทั้งรากและใบมาตากในร่มไม่ให้โดนแดด แล้วนำมาตำกับพริกไทยดำผสมกับน้ำผึ้งแล้วนำมาปั้นเป็นลูกกลอน กินบำรุงสายตา บำรุงเลือด บำรุงร่างกาย รักษาโรคได้ทุกชนิด บางครั้งก็นำกล้วยสุกมาหั่นเป็นชิ้น ๆ โรยด้วยน้ำผึ้ง และงาดำ กินเป็นของว่าง ก็ถือเป็นยาอายุวัฒนะเช่นกัน6. โรคผิวหนัง ถ้ามีผด ผื่นคัน ขึ้นตามตัว ชาวไทใหญ่จะเอาหญ้าปูนปลวก มาต้มอาบจะบรรเทาอาการได้ 7. การแก้พิษงู ชาวไทใหญ่จะใช้ ทานาคา หมาก และมะนาว นำมาผสมกันพอข้นทาบริเวณที่ถูกงูกัด สามารถใช้แทนเซรุ่มงูได้ ชาวไทใหญ่ใช้ภูมิปัญญาท้องถิ่นในการใช้ประโยชน์จากพืชในทางการแพทย์ที่อาศัยประสบการณ์ที่ต่อเนื่องกันมาเป็นเวลานาน จึงเป็นเรื่องที่ควรอนุรักษ์ไว้ เพราะอาจมีการเปลี่ยนแปลงหรือสูญหายไปตามกาลเวลาหรือขาดการสืบสานระหว่างรุ่นสู่รุ่น อีกทั้งยังเป็นการอนุรักษ์ไว้ซึ่งพันธุ์พืชท้องถิ่นที่ในอาจจะนำไปสู่การพัฒนาให้กลายเป็นพืชเศรษฐกิจที่สำคัญของประเทศต่อไปได้ ภาพถ่ายทุกภาพโดย พี่กลอย กันทะ